خوانندگان با چند مولانا روبرو اند؟ - وبلاگ بایجانی

به گزارش وبلاگ بایجانی، برخی از مولوی شناسان گفته اند که خوانندۀ آثار مولانا، یعنی کسی که مثنوی و دیوان شمس و مجالس سبعه و مکتوبات و فیه مافیه را بخواند، با یک شخص و سه چهره، بلکه یک شخص و سه شخصیت روبرو می شود: مولانای پیش از طلوع شمس، مولانای شوریده، مولانای قراریافته و آرام گرفته.

مولانای نخست، مردی لفاظ و روده دراز بود که بر منبر خطبه های ملال آور می خواند. مجالس سبعه برای همین دوران است. مولانای شوریده را در غزل هایش می توان دید. مولانای قراریافته را نیز در مثنوی و مکتوبات و فیه مافیه.

با این حال مولانای دوم و سوم، به کلی ناهمزمان نبودند. دوران شوریدگی و شیداییِ مولانا را ایام سه سالۀ وصال شمس تبریزی (645-642 هجری قمری) و چند سالی پس از آن دانسته اند که مولانا در غم غیبت شمس می سوخت و می ساخت. دوران آرامش مولانا را نیز تقریبا دو دهۀ پایانی عمر وی می دانند که 10 سال آخرش صرف سرودن مثنوی شد. مکتوبات و فیه مافیه نیز در عصر آرامش مولانا تحریر و تقریر شده اند.

با این حال نباید فراموش کرد که مولانا تا آخر عمر غزل می سرود و بعضی از مقالات فیه مافیه نیز در دوران حضور و غیبت شمس تقریر شده اند. یعنی دوره های بی قراری و قرار مولانا نه مطلقا جدا از هم که گاه پی آیند یکدیگر بودند؛ همانند قبض و بسطی که عرفا را فرا گیرد و چندی بماند و دیری نپاید. یا چندی برود و چندی بیاید.

ولی غالب مکتوبات (نامه ها) و مقالات (فیه مافیه) در سال ها یا روز ها و ساعاتی نگاشته و تقریر شده اند که مولانا بر تخت طمأنینه تکیه زده بود و در آرامش و سکون به سر می برد. از امروز، بعون الله تعالی، در بخش کتابخانۀ عصر ایران، نگاهی می اندازیم به کتاب فیه مافیه مولانا؛ و هر بار یک مقال از مقالات این کتاب را می خوانیم و وامی کاویم.

فیه مافیه یعنی در آن است آنچه در آن است. این کتاب حاوی گفته های مولانا در مجالس و مناسبت های گوناگون است. گاه در جمع نزدیکان و گاه در پذیرایی از میهمانان؛ و از آنجا که مریدان و شاگردان مولانا همواره به گرد او می گردیدند، گفته هایش در این نشست ها را نیز بر کاغذ می آوردند و ملّا نیز بعضی از این اوراق را می خواند و تصحیح یا تکمیل می کرد.

بدیع الزمان فروزانفر دربارۀ فیه مافیه نوشته است: این اثر را متقدمین بدین نام نمی شناخته و در منابع تاریخ مولانا نامی از آن به میان نیاورده اند ولی مؤلف بستان السیاحه آن را به نام فیه مافیه یاد کرده است.

فروزانفر و عبدالباقی گلپینارلی، مولوی شناس ترک، معتقدند که فیه مافیه از اول چنین نامی نداشت و بعد ها به این نام موسوم شد. اما محمدعلی موحد اگرچه می پذیرد این کتاب در زمان حیات مولانا احتمالا هنوز نام مشخصی نداشت (گاه آن را اسرارالالهیه و گاه اسرارالجلالیه می نامیدند)، ولی قول آن فروزانفر را هم نادرست می داند که فیه مافیه نامی برآمده از آثار متاخرین مانند مؤلف بستان السیاحه است؛ چراکه بستان السیاحه در اواسط قرن سیزدهم هجری تالیف شده است و عنوان فیه مافیه را در رسالۀ سپهسالار نیز می توان دید؛ رساله ای که جزو کهن ترین منابع مولاناشناسی است.

فیه مافیه در واقع نیمچه سخنرانی های مولاناست که مریدانش آن را ویراستاری کرده اند. یعنی محتوای این کتاب نه کاملا محصول کلام مولاناست و نه صرفا محصول قلم او. چیزی است بین گفتار و نوشتار.

البته منطقا رد پای کلام مولانا در این کتاب آشکارتر از قلم اوست؛ چراکه اساس کتابت این کتاب به قلم مریدان مولانا بوده و بعید است که جلال الدین بلخی اساس نوشتار آن ها را کنار نهاده باشد و از نو دست به کار نوشتن گفته هایش در فلان مجلس شده باشد.

علاوه بر این، مولوی بیشتر مرد گفتار بود تا نوشتار. مثنوی نیز زاییدۀ کلام اوست. یعنی مولانا می گفت و مریدان می نوشتند. اینکه مولوی قلم تصحیح در دریای مثنوی فرو برده است یا نه، موضوعی است که مولوی شناسان در آن اختلاف نظر دارند.

اما حتی اگر بپذیریم که مولوی ابیات مثنوی را بازخوانی و میناکاری کرده است، باز نمی توان انکار کرد که اساس مثنوی کلام مولانا بوده نه قلم او. قلم او نهایتا در تصحیح ابیات و افزودن مقدمات هر داستان نقشی بر آن صحیفۀ شریفه زده است و بس.

با گفتاری شدن مثنوی، آنچه باقی می ماند دیوان شمس است. آیا مولوی خودش تک تک ابیات غزل هایش را بر کاغذ می نوشت یا او می سرود و مریدان مقربش می نوشتند؟ قطعا پاره ای از غزل های مولانا، همانند آخرین غزل او (رو سر بنه به بالین تنها مرا رها کن)، محصول تقریر مولانا و نگارش دیگران بوده است. اما بعید است که ملّایی مثل مولانا هیچ وقت هیچ غزلی را با قلم خودش بر کاغذ ثبت نکرده باشد.

خلاصه اینکه مولانا، همانند بعضی از فیلسوفان و روشنفکران زمانۀ خودمان، عمدتا اهل کلام بود نه اهل قلم. سقراط را نیز چنین خصلت و عادتی بود. گفته های او را افلاطون نوشت تا رهسپار فراموشخانۀ تاریخ نشوند.

محمدعلی موحد نوشته است در نسخه ای از فیه مافیه که در موزۀ قونیه موجود است، گاه در پایان مقالات آمده است وُجد بخطه الشریف یا و من خطه و عباراتی از این دست. یعنی بعضی مقالات را مولانا با خط خودش نوشته است. بنابراین اگرچه فیه مافیه بعد از مرگ مولانا گردآوری شده، اما قسمت هایی از آن را مولانا به خط خودش نوشته و ویراسته است.

این مختصر که نوشته شد، مقدمه ای بود برای بازخوانی و واکاوی فیه مافیه در روز های آینده. فیه مافیه اگرچه چندان محبوب و مشهور نیست، ولی زاییدۀ فکر مردی است که قمر به خدمت او کمر بسته بود.