کاروانسراها؛ نخستین هتل های ایرانی! - وبلاگ بایجانی

به گزارش وبلاگ بایجانی، کاروانسرا ها از نظر دسته بندی هم پلان و نقشه های مختلفی داشتند. بخشی از آن ها به صورت دایره ای و مدور ساخته می شدند که از لحاظ معماری کاربردی تر بودند. البته این دست کاروانسرا ها تعدادشان کم است.

بهاره خسروی| ایران در جهت جاده ابریشم قرار داشت و این برترین فرصت برای حضور تجار و گردشگران خارجی بود. از طرفی شاه عباس صفوی می دانست که برای پیشرفت و آبادانی کشور باید به توسعه و رونق مالی در کوتاه ترین زمان ممکن رسید.

به همین بهانه در نخستین گام به فکر تقویت راه ها و ساخت کارونسرا ها کاروانسرا برای اسکان مسافران، تجار و گردشگران افتاد.

در دوره شاه عباس صفوی برای جذب گردشگر و توسعه صنعت توریسم چیزی در حدود 999 کاروانسرای درون شهری و برون شهری ساخته شد. اما در میان کارونسراهای ساخته شده کاروانسرای خانات در چهارراه مولوی یکی از برترین مجموعه های اقامتی و تفریحی برای مسافران و گردشگران محسوب می شد.

در این گزارش، مژگان جعفری پژوهشگر تاریخ ایران، برای ما از تاریخچه ساخت کاروانسرا ها در ایران و تهران قدیم به ویژه کاروانسرای خانات روایت می نماید.

چاپارخانه ها، نخستین محل اقامت گردشگران

از چاپارخانه های هخامنشی می توان به عنوان نخستین کاروانسرا ها یاد کرد. چاپارخانه ها جایی برای استراحت و تجدید قوای پیک ها و قاصدان حکومتی بود که به مرور زمان با تغییر سبک زندگی و توسعه آن در دوره سلجوقیان حسابی تغییر کردند و به مکانی برای استراحت و اُتراق کاروانیان تبدیل شدند.

مژگان جعفری با بیان این مطلب درباره شکل گیری کاروانسرا ها شرح می دهد: قرار گرفتن ایران در جهت جاده ابریشم برترین فرصت برای گشت وگذار و سرک کشیدن بسیاری از گردشگران و سیاستمداران به ایران به بهانه تجارت و سیاحت بود. به همین بهانه، شاه عباس برای رونق مالی کشور در نخستین اقدام تصمیم به راه اندازی کاروانسرا کرد.

کاروانسرا ها مورد توجه بسیاری از گردشگران خارجی بود که به ایران سفر نموده بودند و بسیاری از آن ها به وجود کاروانسرا در دست نوشته ها و آثار خود اشاره نموده اند.

ژان شاردن گردشگر فرانسوی، پیترو دلاواله ایتالیایی و مادام دیو لافوا از جمله گردشگران معروفی بودند که به ایران سفر کردند. این افراد به دسته بندی کاروانسرا ها در ایران اشاره داشتند. برای مثال، ماکسیم سیرو کارشناس معماری از فرانسه، به ساخت کاروانسرا های مختلف، اعم از خیریه و وقفی، در کتاب خود اشاره نموده است.

خوش ساخت ترین اقامتگاه های تفریحی

قدیم تر ها در روزگاری خبری که از هواپیما، اتومبیل و خودرو های پیشرفته مسافرتی نبود تا سفر ها به ایمن ترین شکل و در کوتاه ترین زمان ممکن به راحتی خوردن یک لیوان آب گوارا انجام گردد، کارکرد مهم کاروانسرا ها برای ارائه خدمات به مسافران و زائران خسته از یک سفر طولانی و پرمشقت بود تا رنج سفر و خستگی راه چندماهه کمی کاهش پیدا کند.

جعفری از سبک معماری و دسته بندی کاروانسرا ها چنین می گوید: کاروانسرا ها در گذشته، براساس موقعیت جغرافیایی، به 3 دسته تقسیم می شدند. در منطقه ها کوهستانی کاروانسرا ها کاملا پوشیده بودند. دسته دوم کاروانسرا هایی بودند که در کرانه خلیج فارس ساخته می شدند. دسته سوم هم کاروانسرا هایی بودند که در منطقه ها مرکزی ایران بنا می شدند و اغلب حیاط داشتند.

به گفته این پژوهشگر ایران شناسی، کاروانسرا ها از نظر دسته بندی هم پلان و نقشه های مختلفی داشتند. بخشی از آن ها به صورت دایره ای و مدور ساخته می شدند که از لحاظ معماری کاربردی تر بودند. البته این دست کاروانسرا ها تعدادشان کم است.

کاروانسرا های حیاط دار که بیشتر هشت ضلعی بودند و کاروانسرا های 2 ایوانی از دیگر سبک های ساخت کاروانسرا در ایران بر اساس موقعیت جغرافیایی بود. البته بعد از اسلام در کنار کاروانسرا ها یک مسجد هم می ساختند که باعث ساخت کاروانسرا های 4 ایوانی شد. اوج این اقدام در دوره سلجوقیان بیشتر نمود داشت.

کار خیری به نام کارونسراسازی

کاروانسرا ها از سوی پادشاهان یا نیکوکاران ساخته می شدند و به همین علت کاروانسرا ها به چند دسته تقسیم می شدند. جعفری با اشاره به کاروانسرای مادر شاه در اصفهان ادامه می دهد: اغلب کاروانسرا ها از سوی افراد خیر یا خاندان پادشاه و متولیان امور ساخته می شد.

کاروانسرای مادر شاه در اصفهان از نمونه های مشهور کاروانسرا های ایران است. بسیاری از افراد خیر در کنار کاروانسرا ها چاه آب هم برای استفاده مردم و ساکنان شهر حفر می کردند. سعید هادی زاده در کتاب کاروانسرا در ایران به موضوع وقف کاروانسرا از سوی افراد خیر اشاره نموده و نوشته: کاروانسرا ها را افراد خیر با نیت نیکو می سازند.

این پژوهشگر در ادامه به روایتی از مادام دیو لافوا نویسنده فرانسوی، که در دوره ناصرالدین شاه به ایران سفر کرد در نوشته های خود به ساخت کاروانسرا از سوی افراد خیر اشاره دارد. او نوشته است: تعداد زیادی از این افراد بنا هایی مانند مسجد، مدرسه و ساختمان های خیریه می سازند و مخارج آن را بچه ها و اشخاص مورد اعتماد می پردازند.

کاروانسرا های مرکز

هر چند تهران در دوران صفویان یک روستای کوچک و دورافتاده در حوالی ری بود، اما از سهمیه ساخت کاروانسرا ها بی نصیب نماند؛ تهران به نسبت سایر شهر ها که جاذبه گردشگری چندانی هم نداشت چه سهمی از نهضت کاروانسراسازی ایران داشت؟ در نقشه های قدیمی آثار حدود 16 کاروانسرا در قلب تهران و حوالی محله عودلاجان وجود داشت.

جعفری دراین باره این طور شرح می دهد: زمان ساخت کاروانسرا در تهران هم به دوره صفویان می رسد که به مرور به تعداد آن اضافه شده است. اگر به نقشه های قدیمی که در دوره قاجار تهیه شده است به ویژه نقشه عبدالغفارمجدالملک نگاه کنید، در آن ها از 16 کاروانسرا در قلب تهران و اطراف محله عودلاجان یادشده است. از مهم ترین آن ها می توانیم به کاروانسرای حاجی ها اشاره کنیم که مختص زائران مکه بود.

کاروانسرای سرچشمه، سرپولک حاجی مهدی، حاجی عباس و کاروانسرای عودلاجان در محله عودلاجان و غرب محله سادات از مهم ترین کاروانسرا های تهران قدیم در حصار ناصری بود که جعفری از آن ها یاد می نماید. او در ادامه درباره دیگر کاروانسرا های تهران می گوید:

کاروانسرای ذبیح الله عودلاجانی معروف به ذبیح الله خان از کاروانسرا های مهم محله عودلاجان محسوب می شد. البته در محله پامنار و سرچشمه کاروانسرا های دیگری وجود داشتند که محل تخلیه بار بودند و در کنار آن ها مغازه های نعل بندی راه اندازی شده بود و صاحبان کالا ها به راحتی می توانستند به بازار تهران رفت وآمد نمایند.

هتل چندستاره خانات

در میان همه کاروانسرا های مرکز به خانات می رسیم که در زمان ساخت خود یکی از بی نظیرترین مجموعه های اقامتی و تفریحی بود. جعفری با یادآوری این موضوع درباره کاروانسرای خانات شرح می دهد:

در اواخر دوره ناصرالدین شاه، 1300 هجری قمری، در شمال میدان شوش و جنوب چهارراه مولوی، جهت جاده حضرت عبدالعظیم (ع)، کاروانسرای خانات ساخته شد. در ابتدا کاروانسرا در بیرون از شهر بود، اما بعد از تغییر بافت حصار ناصری در دل شهر جای گرفت.

او از معماری زیبا و منحصربه فرد این مجموعه می گوید: این کاروانسرا در زمینی به مساحت 10 هزار و 500 مترمربع ساخته شد. در دل آن 70 حجره و 4 بازارچه جای داشت. حجره ها با معماری و زیبایی خاصی ساخته شدند. تقریبا روی همه آن ها 40 گل میخ نصب شده است.

کاروانسرای خانات با آجر، آهک و چوب ساخته شد. این بنا 2 بخش دارد: یکی حیاط و دیگری ورودی. کاروانسرای خانات چهارگوش است و حجره های متقارنی دارد.

صحن کاروانسرا یک ایوان دارد که سمت شرق است و به ورودی اصلی راه دارد و ایوان دیگری هم دارد در سمت غرب که به ورودی دوم بنا راه دارد. کاروانسرای خانات در سال 1357 بر اثر آتش سوزی متروکه شد و در اسفند سال 88، پس از بازسازی، میزبانی جشن نوروز را تجربه کرد.